تا چند روز آینده شهر تاریخی شوشا مرکز فرهنگ، هنر و موسیقی آذربایجان به آغوش آذربایجان باز خواهد گشت و بهتر است مروری دوباره داشته باشیم به تاریخ این شهر زیبا.
این شهر در اوایل قرن دوازدهم هجری توسط پناه علی خان، خان قره باغ دیوار کشی شده و به صورت مستحکمی درآمد. پناه خان قره باغی نخست، جارچی نادرشاه افشار بود. پناه خان پس ازقتل نادرشاه به قره باغ آمد و در آنجا ساكن شد و به تدریج قلعۀ پناه‌آباد مشهور به قلعۀ شوشا را بنا نهاد. پناه خان سپس مردم قریۀ شوشا را در داخل آن قلعه اسكان داد و سكه‌ای نقره ای نیز به نام پناه‌آباد ضرب كرد.
افراد قدیمی آذربایجان حتما پول پناباد را که ماخوذ از پناه آباد می باشد را شنیده اند. سکه های پناباد این شهر یکی از رایجترین سکه ها تا یکصد سال اهالی آذربایجان بود.
شهر شوشا دارای ۱۷ محله بود: سیدلی، جولفالار، چوخور محله، ۴ چینار، ساعاتلی، دمیرچی لر و ... از آثار مشهور شوشا می توان نام برد:
قصرهای درون قلعه، کاخ پناه علی خان، برج قارابویوک خان، دروازه گنجه ( که یکی از درازه‌های اصلی شهر بود)، خانهٔ شاعره نامی آذربایجان خورشیدبانو ناتوان، املاک کاخ مانند حاج قلی، خانه اسدبیگ، خانه مهمانداروف‌ها، خانه ظهراب‌بیگوف‌ها، مسجد جامع (یوخاری مچید (مسجد بالا) یا گوهرآغا مچیدی (مسجد گوهر آقا)، آرامگاه‌ها و چشمه‌ها (همه متعلق به سده‌های ۱۸ و ۱۹) نام برد که خود از نمونه‌های زیبای معماری شوشا به‌شمار می‌روند. کربلایی صفی خان ( تولد ۱۷۸۸ اهر- وفات۱۹۱۰ شوشا) یکی از معماران چیره‌دست آذربایجانی در نیمه سدهٔ ۱۹ به قره‌باغ آمده و کار در سبک معماری شرقی را در آنجا ادامه داد. نوسازی امامزاده بردع (۱۸۶۸)، ساخت مسجد آغدام(۱۸۷۰)، ساخت آشاغی مچید (مسجد پایین) در شوشا (۵–۱۸۷۴)، ساخت مسجد گوهرآغا در شوشا و مسجد قره‌باغلیلار در عشق‌آباد (۱۸۸۰) از آثار اوست.
پس از او فرزندش ابراهیم خلیل خان، خان منطقه وسیع و آباد قره باغ شده، در استحكام قلعه شوشا و آبادانی اطراف آن كوشش كرد. در زمان وی فرهنگ و ادبیات تُرکی آذربایجانی در منطقه رشد فراوانی داشت. شاعر نامدار آذربایجان ملاپناه واقف در دربار وی بود.
بناهای برجامانده از ابراهیم خلیل خان جوانشیر در قره‌باغ به این ترتیب هستند:
الف) مسجد جامع که در سال ۱۱۸۲ ق ساخته شد و سپس به دستور دخترش گوهرآغا مرمت گردید.
ب) دیوار قلعه شوشا که در سال ۱۱۹۸ ق در عرض سه سال ساخته شد.
ج) هر دو قلعه عسکران که در ۱۲۰۳ ق ساخته شدند.
د) عمارت واقع در خزینه‌دره‌سی
و) عمارت خان باغی در یک فرسخی شوشا
ه) حصار باغ آغدام و گنبدهای قبرهای پناهخان و اولادش.
استحکام دیوارهای شوشا به قدری بود که آغامحمدخان قاجار علیرغم داشتن سربازان چند ده هزار نفری به دفعات نتوانست این شهر را تصرف کند.
در زمان فتحعلیشاه این شهر با خدعه ارامنه به تصرف روسها درآمد و برای آزاد سازی این شهر و سایر نقاط اشغالی آذربایجان کشاف الغطا، یکی از مجتهدین به نام شیعه فتوای زیر را صادر کرده بر شهید بودن این مدافعان اسلام تاکید کرد: فان المقتولین فی ثغور آذربایجان لدفع الکفر و العناد و الطغیان لحفظ الاسلام و المسلمین و اعراض المومنات و المومنین کالمقتولین طلبا لرضاء رب الارض و السماء بین یدی المظلوم الشهید فی کربلا.
با تصرف شوشا مهدی قلی خان، آخرین خان قره باغ، به تبریز عقب نشینی کرد و شمال ارس کلا به تصرف روسها درآمد. فرهنگ موثر ترکی این شهر علیرغم تلاش فراوان روسها و ارامنه تغییر پیدا نکرد و این شهر به عنوان مکتب علمی موسیقی آذربایجانی و مخصوصا مرکز موسیقی موغام آذربایجان به حیات خود ادامه داد.
در سالهای مابین ۱۹۱۸ - ۱۹۲۰ یعنی تشکیل جمهوری آذربایجان این شهر توسط ارامنه افراطی سوزانده شد. در سال ۱۹۲۱ شوشا مرکز ولایت مختار قره باغ شد. دو سال بعد یعنی ۱۹۲۳ شهر خان کندی مرکز ولایت بزرگ و خودمختار قره باغ اعلام شد. تمام تلاشهای روسها و ارامنه از ۱۹۲۰ تا ۱۹۹۰ حذف آثار فرهنگی، اداری و اقتصادی این شهر بود تا اینک با استقلال آذربایجان از شوروی، شهر شوشا در ارديبهشت ۱۳۷۱ به اشغال قشون ارمنستان درآمد و بیش از ۱۹۵ نفر از اهالی این شهر کشته شده و بقیه اهالی شهر هم برای حفظ جان به نواحی داخلی آذربایجان کوچ کردند.
توحید ملک‌زاده
