به نظر می‌رسد موضع ایران در قبال قرهباغ اشغالی بر اثر عوامل سیاسی، اعتراضات شهروندان تُرک، حمایت ترکیه از جمهوری آذربایجان و پیشروی ارتش این کشور در مناطق اشغالی تا حدودی تغییر یافته است.
رویکرد حکومت جمهوری اسلامی ایران در قبال بحران قرهباغ اشغالی طی روزهای اخیر ناشی از فاکتورهایی مانند اعتراضات شهروندان تُرک این کشور، انتقاد برخی شخصیتهای دینی و سیاسی، حمایت قوی ترکیه از آذربایجان و پیشروی و موفقیت‌های چشمگیر ارتش این کشور در مقابل نظامیان اشغالگر ارمنستان، افشای حضور گروه تروریستی پ.ک.ک در این منطقه و غیره، لااقل در ظاهر شاهد تغییر نسبی بوده است.
ایران طی سه دهه گذشته به عدم پایبندی به چهار قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد مبنی بر تعلق قرهباغ کوهستانی به جمهوری آذربایجان و کمک ضمنی به ادامه اشغال این منطقه توسط ارمنستان با حمایت‌های نظامی، سیاسی و اقتصادی خود از ایروان متهم بوده است. رسانه‌های آذربایجان هفته گذشته بار دیگر تصاویری از کمک‌های لجستیک روسیه که از طریق ایران به مناطق اشغالی در قرهباغ ارسال و توسط ارتش آذربایجان به غنیمت گرفته شده، منتشر کردند.
- حضور عناصر گروه تروریستی پ.ک.ک در قرهباغ برای حمایت از نیروهای اشغالگر ارمنستان
از سوی دیگر گفته می‌شود حکومت ایران به ارمنستان و رژیم اسد برای انتقال اعضای گروه تروریستی پ.ک.ک و شاخه‌های سوری و ایرانی آن یعنی پژاک و ی.پ.گ به قرهباغ کمک کرده است. این تروریست‌ها از چند دهه پیش سازماندهی و برای کشتار شهروندان بی‌گناه آذربایجان در قرهباغ به کار گرفته شده‌اند. این گروههای تروریستی در ترور سربازان وظیفه و مردم عادی مناطق شمال غرب ایران نیز سابقه دراز و ید طولایی دارند.
روزنامه «آرمان» ایران به عنوان یکی از رسانه‌های نزدیک به دولت حسن روحانی طی مطلبی در ژوئن ۲۰۱۶ به این امر اعتراف کرد. این روزنامه از قول دکتر افشار سلیمانی، استاد روابط بین‌الملل و سفیر سابق ایران در باکو نوشت: «به دنبال بروز تنش اخير (میان مسکو و آنکارا) روسيه از اهرم ارمنستان برای تاثير بر تركيه استفاده می‌كند و با اسكان ارامنه سوری و برخی افراد وابسته به پ.ک.ک در قرهباغ كوهستانی، از اين ابزارها عليه تركيه بهره‌برداری می‌كند».
عثمان اوجالان نیز دوازده سال پیش در مصاحبه با مجله «چشم‌انداز ایران» که توسط احسان هوشمند، روزنامه‌نگار کُرد صورت گرفت، خبر از سیطره جمهوری اسلامی بر گروه تروریستی پ.ک.ک داد. وی که تا آن زمان همراه با برادر بزرگترش عبدالله اوجالان به مدت بیش از دو دهه به عنوان یکی از سرکردگان این گروه فعالیت کرده بود، گفت: «جمیل باییک، نماینده عبدالله اوجالان در ایران بود. جمهوری اسلامی مرا کنار زد و باییک را به قدرت رساند. سال ۲۰۰۲ بسیار مهم بود. با حمایت ایران باییک در پ.ک.ک به قدرت رسید».
در رابطه با غائله اخیر نیز، پایگاه اطلاع رسانی «تحولات جهان اسلام» که اخبار و گزارش جریان «مقاومت» و گروههای نیابتی ایران مانند حشدالشعبی، حوثی‌ها، حزب الله، فاطمیون، زینبیون و غیره را پوشش می‌دهد، مقاله‌ای از «طاها عبدالهی» خبرنگار و نویسنده حوزه قفقاز را منتشر و اعلام کرده است: «اخباری درباره اعلام آمادگی گروههای چپگرای کُرد کنگره خلق کردستان اعم از حزب کارگران کردستان ترکیه (PKK) و یگان مدافع خلق کردهای سوریه (YPG) در این نبرد منتشر شده است. این گروه‌ها چرا باید به ارمنستان بروند؟ بشار اسد با دادن امتیازاتی به کُردها سعی کرده آنها را در سوریه به سوی خود بکشاند. حال که یک جنگ نیابتی دیگر سر بر آورده است حضور کُردها در نبردهای کوهستانی می‌تواند بسیار موثر باشد و وزنه تحولات را به سمت ارمنستان سنگین‌تر کند».
- نمونه‌هایی از حمایت شفاف ایرانیان از موضع ارمنستان
بسیاری از شخصیتهای سیاسی و دانشگاهی در ایران مانند علی مطهری، یدالله کریمی‌پور و برخی نمایندگان مجلس ایران نیز به این سیاست کشورشان اعتراف و اعتراض کرده‌اند. برای نمونه، روزنامه «مردم سالاری» متعلق به مصطفی کواکبیان، نماینده چند دوره مجلس ایران به نقل از «یک استاد علوم سیاسی در تهران که خواست نامش فاش نشود» اعلام کرده است: «پیروزی جمهوری آذربایجان در درگیری کنونی می‌تواند به بزرگترشدن مرز این کشور با ایران به حدود ۱۳۰ کیلومتر بیانجامد. قرارگرفتن در برابر یک همسایه قدرتمند و بالقوه تهدیدآمیز در راستای منافع امنیت ملی ایران نیست».
محمدباقر طباطبایی، مدیر فرایندهای معماری و فرهنگی شهر مشهد که چندی پیش خواهان تخریب مسجد زاهدان به دلیل اقتباس آن از آثار عثمانی شده، اما سپس عذرخواهی کرده بود، در حساب توئیترش نوشته است: «بايد با تمام قوا از ارمنستان حمايت كرد و باكو و اردوغان را سرجای خود نشاند». دکتر الهه کولایی، نماینده سرشناس جناح اصلاح طلب در دوره ششم مجلس ایران و رئیس مرکز مطالعات اوراسیای مرکزی دانشگاه تهران نیز به «ایرنا» گفته است: نوعی ائتلاف یا بلوکبندی، ایران را در کنار ارمنستان و روسیه قرار می‌دهد.
وبسایت «دیپلماسی ایرانی» متعلق به صادق خرازی سفیر اسبق ایران در سازمان ملل و معاون پیشین وزیر امور خارجه این کشور نیز دو روز پیش در مقاله ای اذعان داشته است: «جمهوری اسلامی در یکی از واضح ترین نشانه های رویکرد عملی در سیاست خارجی، به طور کلی در این مناقشات از ارمنستان مسیحی در قبال جمهوری آذربایجان با اکثریت شیعه حمایت کرده است».
حال به نظر می‌رسد سیاست تهران در قبال قره باغ اشغالی از روی ناچاری یا به هر دلیل دیگر تاحدودی لااقل به ظاهر تعدیل یافته است. نشانه این امر را میتوان در اظهارات چند روز پیش علی اکبر ولایتی، مشاور آیت الله سیدعلی خامنه‌ای رهبر ایران در امور بین‌الملل و علی ربیعی، سخنگوی دولت حسن روحانی، رئیس جمهور این کشور مبنی بر لزوم تخلیه قره باغ از اشغال ارمنستان یافت.
- بررسی جوانب و دلایل تغییر نسبی یا ظاهری رویکرد ایران در قبال قرهباغ
از عامل سیاسی آغاز کنیم؛ بدون تردید، اعتراض گسترده شهروندان تُرک در شهرهای مختلف شمالغرب ایران و همچنین کمپین آنها در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی موجب عقب نشینی واقعی یا ظاهری مقامات تهران در قبال رخدادهای اخیر قرهباغ شده است. حکومت ایران چند ماه به انتخابات ریاست جمهوری نیاز شدیدی به حضور مردم، به ویژه دهها میلیون شهروند تُرک پای صندوقهای رای دارد. مهم این نیست که تهران چه ادعا و رویکردی در قبال قره باغ داشته، بلکه تصور شهروندان تُرک از سیاست کشورشان در این زمینه موثر است.
به نظر می‌رسد، آیت‌الله خامنه‌ای، به عنوان رهبر سیاسی-مذهبی جمهوری اسلامی ایران به مشاور سیاسی (ولایتی) و همچنین نمایندگان مذهبی خود دستور داده است تا فتیله نزاع (حداقل به صورت لفظی) در قره باغ را پایین بکشند. اظهارات ولایتی مبنی بر اینکه «مناطق اشغالی آذربایجان باید تخلیه شود» را میتوان به آیت الله خامنه‌ای منسوب و نشانه تغییر موضع او در این زمینه ارزیابی کرد. به ویژه اینکه جمله مذکور در مصاحبه با «کیهان» به عنوان روزنامه اصلی رهبر ایران که توسط نماینده او در این رسانه مدیریت می‌شود، بیان شده است. درحالیکه وی تا پیش از این، بدون اشاره به تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان، به این نکته که «قرهباغ خاک اسلام است» اکتفا کرده بود.
همین ابهام باعث شده تا برخی از ایرانی‌ها ادعاهای گوناگونی و عجیبی درباره وضعیت قرهباغ کوهستانی عنوان کنند. به عنوان مثال، بهنام غلامی در حساب توئیترش نوشته است: «دقیقا با ادله‌ای که جمهوری باکو به استناد آنها به آرتساخ-قرهباغ حمله کرده و می‌خواهد آن را ضمیمه خاکش کند، ایران می‌تواند به خود باکو، گنجه و ارمنستان و دیگر نقاط ایران شمالی حمله و آنها را ضمیمه خاک ایران کند». از این دست ادعاها را میتوان در توئیت‌های افراد منسوب به وبسایت موسوم به «آذری‌ها» که ید بالایی در انتشار ادبیات و نظریه‌های نفرت پراکنی علیه شهروندان تُرک ایران دارند را مشاهده کرد.
حسن شریعتمداری، دبیرکل «شورای مدیریت گذار» در این‌باره گفته است: «سپاه کمک می‌کند تسلیحات نظامی مخفیانه به ارمنستان برسد و ائمه جمعه شهرهای تُرک‌نشین هم در قالب حمایت از جمهوری آذربایجان بیانیه می‌دهند و می‌گویند آنجا ملک ولایت است. آنها اسم جمهوری آذربایجان را نمی‌برند و در لفافه می‌گویند آنجا باید متعلق به شیعه و ولایت فقیه باشد. این رویکردها خود آغازگر تنشهای جدید بین ما و جمهوری آذربایجان خواهد بود».
- تاثیر واکنش مذهبی تُرک‌های ایران بر موضع جدید این کشور در قبال قرهباغ
درباره تاثیر این فاکتور، دکتر سیدجواد میری، جامعه‌شناس ایرانی و استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی» این کشور در کانال تلگرامی «دین، فرهنگ و جامعه» نوشته است: حجم بالای کلیپ‌هایی که با مضامین دینی، به ویژه شیعی که در این شش روزِ جنگ در قفقاز جنوبی به تُرکی آذربایجانی در فضای مجازی ایران منتشر می‌شود، قابل مطالعه است برای اهل تحلیل».
در همین راستا، نمایندگان ولی فقیه در چهار استان آذربایجان غربی، اردبیل، آذربایجان شرقی و زنجان طی بیانیه‌ای ضمن «شهید» دانستن نیروهای آذربایجان که در درگیری‌های اخیر کشته شده‌اند، تاکید کردند: «هیچ تردیدی در تعلق قره باغ به آذربایجان و اشغال آن و لزوم بازگشت این اراضی به آذربایجان، کشور اهل بیت نیست. دولت آذربایجان در بازپس گیری این اراضی کاملاً قانونی و شرعی عمل کرده و با این اقدام درصدد اجرای ۴ قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل برآمده است».
قطعا این بیانیه با موافقت رهبر ایران صادر شده است، چون یک روز بعد نیز آیت الله علیرضا اعرافی، مدیر حوزه های علمیه این کشور که توسط آیت الله خامنه‌ای منصوب می‌شود با انتشار بیانیه‌ای گفت: «براساس قوانین و حقوق بین الملل منطقه قرهباغ متعلق به کشور آذربایجان و پاره تن اسلام است و از این سرزمین جداناپذیر است. حوزه‌های علمیه و بزرگان و اساتید و طلاب آن بر اساس معارف و احکام نورانی اسلام خود را موظف به حمایت و دفاع از ملت رشید آذربایجان می‌دانند».
این موضع گیری‌ها در راستای وعده روز دوشنبه سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران است که گفت: «ایران طرحی را آماده کرده است که از طریق مشورت با آذربایجان و ارمنستان و دولت‌های منطقه و همسایگان ما پیگیری خواهد شد». ولایتی در رونمایی خود از طرح جدید ایران بر «لزوم آزادسازی ۷ شهر در جنوب جمهوری آذربایجان که توسط ارمنستان اشغال شده است» تاکید کرد. درحالیکه باکو خواستار عقب‌نشینی ارمنستان از تمام ۱۳ شهر (۵ شهر در قرهباغ و ۷ شهر مجاور آن) است.
هادی محمدی، کارشناس روابط بین الملل و روزنامه‌نگار در تهران نیز در توئیتر خود چنین به ولایتی پاسخ داده است: «ایران بر آزادی ۷ شهر اشغال شده از سوی ارمنستان در خلال جنگ های دهه ۹۰ میلادی تاکید دارد (بخش هاشورخورده اینفوگرافیک). این اتفاق آغاز گفتگوها برای صلح نهایی بر سر بخش اصلی قرهباغ (منطقه خاکستری) خواهد بود. بدون پایان اشغالگری که مورد تایید مجامع بین المللی است بحران قفقاز تمام نمی‌شود».
- بازتاب رویکرد جدید علمای مذهبی ایران در قبال قرهباغ
میتوان گفت که نه تنها این دو بیانیه موجب کاهش دغدغه شهروندان تُرک ایران درباره قرهباغ اشغالی نشده، بلکه انتقادات بسیاری نیز از داخل حاکمیت جمهوری اسلامی متوجه آن بوده که در ادامه به چند مورد اشاره می‌شود.
روزنامه «ایران» به مدیریت دولت روحانی به نقل از حسن بهشتی پور، کارشناس باسابقه مسائل امنیتی و تحلیلگر حوزه قفقاز نوشته است: «مواضعی که توسط برخی ائمه جمعه و نمایندگان مجلس گرفته شد، نه انطباقی با مواضع اصولی سیاست خارجی ما داشت و نه منطبق با منافع ملی ایران بود. در این موضوع ردپای نوعی پوپولیسم را می‌شود دید».
هوشمند هم چهار روز پیش طی مقاله‌ای در روزنامه اصلاح طلب «شرق» راجع به بیانیه علمای مذکور نوشت: «آیا چنین موضع گیری‌هایی به تضعیف موقعیت دولت برای پیشبرد نقش میانجیگری و بیطرفی کشور با هدف یافتن راه حلی دیپلماتیک منجر نمی‌شود؟ اگر کسانی تحت تأثیر این بیانیه در خیابان حاضر شده یا فراتر از آن به همراهی با یکی از طرف‌های درگیر در مناقشه قفقاز بپردازند و دیگر پیامدهای این بیانیه، آیا مسئولیت اخلاقی و قانونی آن با صادرکنندگان بیانیه نیست؟».
حجت مرتجی، از مدیران خبرگزاری «ایرنا» نیز در حساب توئیترش گفته است: «چهار امام جمعه اگر دغدغه دینی دارند و نه قومی و با موضع رسمی ایران کاری ندارند، چرا درباره برخورد با مسلمانان در چچن و سینکیانگ سکوت کرده اند؟». وبسایت محافظه کار «دیده بان ایران» نیز طی گزارشی با عنوان «سیاست خارجه دعوای طلبگی نیست» نوشته است: اینکه در موضوعی به این مهمی بدون درنظرگرفتن جوانب امر، برخی با نامبردن «کشور اهل بیت» حکم نهایی را صادر می‌کنند، جز دخالت آشکار در امور کشورهای خارجی نیست و طبیعتا تبعات آن را هم باید پذیرا باشند.
- پیشرویهای ارتش جمهوری آذربایجان در نبرد آزادسازی قرهباغ اشغالی
آزادسازی مناطق گسترده و چندین شهر و روستای جمهوری آذربایجان توسط ارتش این کشور و همچنین عدم تمایل روسیه برای حمایت تمام عیار نظامی از ارمنستان نمی‌تواند بر تعدیل سیاست ایران در قبال قرهباغ بی تاثیر باشد. فرزاد صمدلی، نویسنده و کارشناس مسائل سیاسی طی مطلبی با عنوان «رقابت میان مقامات ایران در محکوم کردن ارمنستان» در فیسبوک خود گفته است: «ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه اعلام کرده که به دلیل اینکه جنگ در خاک آذربایجان جریان دارد نمی‌تواند تحت عنوان پیمان امنیت دسته جمعی به ارمنستان کمک کند.»
صمدلی با اشاره به پیشروی ارتش جمهوری آذربایجان در قرهباغ و اعتراض شهروندان تُرک ایران به رویکرد تهران در قبال قرهباغ، نوشت: «این مسائل باعث شد تا مقامات ایرانی برای اولین بار در ۳۰ سال گذشته به صورت مکرر بر تمامیت ارضی آذربایجان صحه بگذارند».
